Mariusz Grzybowski 
Jakie reformy wprowadzała Konstytucja 3 maja?
Nie dość powiedzieć, że Konstytucja 3 maja była aktem nowatorskim, jak na owe czasy. Odpowiadała na trendy panujące w ówczesnej Europie, ale jednocześnie zaspokajała potrzeby i wyzwania, z którymi mierzyła się XVIII-wieczna Rzeczpospolita. W wymiarze materialnym była to więc wielka reforma wprowadzająca szereg potrzebnych i nowoczesnych zmian ustrojowych dla osłabionego państwa polskiego przeprowadzona w duchu idei Oświecenia.
Konstytucja znosiła wolną elekcję, zmieniając ustrój państwa na monarchię dziedziczną i nadając prawo dziedziczenia ostatniej dynastii, która zasiadała na polsko-litewskim tronie, czyli Wettynom. Znosiła dotychczasowy podział na Polskę i Litwę, ustanawiając jedno wspólne państwo – Rzeczpospolitą Polską. Wprowadzała trójpodział władzy, zgodnie z postulowanym przez Monteskiusza modelem organizacji państwa w traktacie „O duchu praw”. Od tej pory w państwie polskim władzę ustawodawczą stanowił Sejm, władzę wykonawczą król i Straż Praw, a władza sądownicza była stanowiona przez niezawisłe sądy.
Kolejnym novum było zwrócenie uwagi ustrojodawcy na chłopów, czyli stan, który był dotychczas pomijany, a stanowił większość społeczeństwa. Od tej pory znajdowali się oni pod ochroną prawną państwa. Zwiększono także prawa mieszczan, doprowadzając niekiedy nawet do zrównania ich praw osobistych ze szlachtą.
Najważniejszymi jednak zmianami z punktu widzenia problematyki XVIII-wiecznej Rzeczpospolitej było ograniczenie demokracji szlacheckiej poprzez odebranie prawa głosu w sprawach państwa szlachcie nieposiadającej ziemi (gołocie) i zniesienie liberum veto (wolne „nie pozwalam”). Obu tych zmian ówczesne państwo polsko-litewskie potrzebowało jak kania dżdżu.
Liberum veto użyte po raz pierwszy w 1652 roku przez Władysława Sicińskiego zdaniem ówczesnej szlachty było „źrenicą wolności” i miało chronić złotą polską demokrację szlachecką. W praktyce zaś było nadużywane i doprowadzało do zrywania sejmów, przez co przeprowadzenie koniecznych dla kraju reform stawało się niemożliwe. Na podtrzymaniu tego stanu rzeczy najbardziej rzecz jasna zależało polskim sąsiadom, czyli Rosji, Prusom i Austrii, którzy przekupując polską szlachtę, mogli mieć pewność, że w polskim sejmie nic ważnego nie zostanie uchwalone. Obce mocarstwa przekupywały magnatów, a ci z kolei biedną część polskiej szlachty – gołotę – za pomocą której sejmy były zrywane.
Zdrada targowiczan i wojna w obronie reform
Wprowadzone zmiany godziły w interesy magnaterii, dla której najważniejsza była złota wolność szlachecka i intratne układy z państwami ościennymi. Rok później, w maju 1792 roku przez przeciwników Konstytucji zostaje zawiązana konfederacja targowicka, której sygnatariuszami byli Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Ksawery Branicki. Poprosili oni carycę rosyjską Katarzynę II o interwencję i przywrócenie odebranych im przywilejów. Wkrótce na ziemie polskie wkroczyła 100-tysięczna armia rosyjska, rozpoczynając wojnę polsko-rosyjską, w której przegrana Rzeczpospolitej oznaczała obalenie Konstytucji 3 maja i II rozbiór kraju.
Najważniejsza i zarazem jedyna trwała zmiana
Konstytucja 3 maja obowiązywała de facto zaledwie przez 14 miesięcy. Nie można zatem mówić o trwałych zmianach ustrojowych, które ona wprowadzała. Reformy, choć istotne, nie stały się – jak oczekiwano wówczas – fundamentami, na których budowane miało być nowe państwo polskie. W wymiarze materialnym nie był to więc sukces.
Jednak najważniejsza i jedyna trwała zmiana w państwie, jaka nastąpiła po przyjęciu Konstytucji 3 maja, to ta w wymiarze symbolicznym. Wysiłek całego narodu w obliczu spodziewanej tragedii, który rozpalił ich serca i rozbudził świadomość. To dzięki niemu obywatele państwa polsko-litewskiego udowodnili sobie i przyszłym pokoleniom, że potrafią zreformować swój kraj. I to w sposób niezwykle nowoczesny. Król pruski Fryderyk II nie miał więc racji twierdząc, iż Polacy są „Irokezami Europy”.
Należy pamiętać, że całe XVIII stulecie to dla Rzeczpospolitej Obojga Narodów okres nieszczęść i proces systemowego zacofania kraju. Począwszy od wielkiej wojny północnej – w której Rzeczpospolita de facto nie brała udziału – kiedy ziemie nad Wisłą stały się poligonem bitew szwedzko-rosyjsko-saskich, a polskie miasta spichlerzem obcych armii. W czasie wojny wybucha wojna domowa pomiędzy stronnikami króla saskiego Augusta II Mocnego a szlachtą popierającą Stanisława Leszczyńskiego. Wielka wojna północna skończyła się wyniszczeniem Rzeczpospolitej, ucieczką króla Sasa i zwycięstwem Rosji nad Szwecją. Polska stała się rosyjskim protektoratem, a na tronie ponownie zasiada August II Mocny – tym razem wyniesiony do tej godności na rosyjskich bagnetach.
Od tego czasu w zasadzie o wszystkich ważnych sprawach w Rzeczpospolitej decyduje Rosja, której interesów nad Wisłą pilnują jej ambasadorzy. Dodatkowo, równolegle funkcjonują tutaj agentury Prus i Austrii. Sejmy były zrywane, przez co wprowadzenie jakichkolwiek reform stawało się niemożliwe. Sytuację w kraju najlepiej obrazuje okres panowania drugiego z Sasów, czyli Augusta III. W czasie, kiedy był królem do skutku doszedł jedynie jeden sejm – pacyfikacyjny z 1736 roku.
Konstytucja 3 maja nie była tylko aktem prawnym; ustawą zasadniczą regulującą kwestie ustrojowe. Była patriotycznym zrywem, który manifestował się w potrzebie przeprowadzenia reform niezbędnych dla ratowania kraju. Poniekąd zmazała z Polaków hańbę za doprowadzenie do rozbiorów i dała nadzieję przyszłym pokoleniom na odzyskanie suwerenności. Do dzisiaj pozostaje szczególnym świętem dla wszystkich Polaków, które przypomina o bohaterskim zrywie patriotycznym, próbie ratowania ojczyzny w niezwykle trudnych warunkach.
