Rosja – kraj Europejski?

Sama Rosja została ukształtowana przez wiele wydarzeń i etapów w historii, a badacze mają różne zdania na temat przypisania Moskwy do któregoś z kręgów kulturowych. Nawet lokalsi czy następujące po sobie władze miały inne odpowiedzi na to pytanie. Warto też pamiętać o tym, że Federacja Rosyjska jest wieloetniczna. Rosjanie w swoim państwie stanowią około 78% i mają ogromne problemy demograficzne, bo pomimo spadku liczby ludności rośnie liczba społeczności muzułmańskiej, ale to temat na inny raz.

Huntington

Jednym z szerzej znanych badaczy w dziedzinie podziału cywilizacji był amerykański politolog Samuel Huntington. W jego dziele „Zderzenie cywilizacji i nowy kształt łady światowego” z 1996 roku opisuje on cywilizacje jakie jego zdaniem wykształciły się na świecie i jak na siebie oddziałują. W swojej książce mówił on o tym, że po zakończeniu zimnej wojny nowe konflikty powrócą na swoje pierwotne miejsce tj. religijno-kulturowe. Tak oto podzielił on świat na kręgi kulturowe, w tym zachodni i prawosławny.

Rosja oczywiście została sklasyfikowana do prawosławnej. W jego ujęciu cechowała prawosławiem jako religią dominującą, odrzuceniem demokracji na rzecz form autorytarnych, ogromnymi różnicami społecznymi oraz technologicznymi. W Federacji Rosyjskiej widać to po dysproporcjach między Moskwą czy Petersburgiem a prowincją.

Cywilizacja ta miała swoje źródło w Bizancjum, gdzie Rosja rozwijała się w lekkim oderwaniu od zachodu, ale o tym nieco później. Niebagatelny wpływ na obecny kształt państwa miała niewola tatarska i ich system polityczny skoncentrowany wokół jednej osoby i siły władcy. Później już po zrzuceni mongolskiego jarzma taki system rządzenia został utrwalony poprzez carat i rosyjską ekspansję na wschód.

Koneczny

Na naszym podwórku również mieliśmy badacza analizującego cywilizacje, w postaci Feliksa Konecznego. On dokonał innego podziału i w jego klasyfikacji Rosja należy do cywilizacji turańskiej. Zdaniem Konecznego Rosja nie ma nic wspólnego z cywilizacja bizantyjską. Nie jest również częścią zachodu, stąd wyróżnienie cywilizacji, której nie znajdziemy u Huntingtona. Swoje rozważania zawarł w książce pt. „O wielkości cywilizacji”. Warto mieć również na uwadze epokę w jakiej ją opublikował, gdyż był to okres międzywojnia a dokładniej rok 1935 i jego pogląd jest adekwatny do czasu, w którym przyszło mu prowadzić działalność naukową.

Turan jest ro region w Azji Środkowej, od którego Koneczny zaczerpnął nazwę. Kolebką tej cywilizacji była Azja Północno-Wschodnia i rozlała się za sprawą Mongołów na Azję Centralną, by dotrzeć do Moskwy. Zdaniem autora przedstawicielem tak zbudowanego systemu prawno-etycznego jest Imperium Mongołów.

Cywilizacja turańska miała cechować się bezetycznością, a wódz był półbogiem, panem życia i śmierci. Jego kaprysy zastępowały prawo. Według Konecznego czterema jej zasadniczymi cechami są: lokalizm religijny (w przeciwieństwie do uniwersalności); militaryzm organizacji społecznej, państwowość oparta na prawie prywatnym; brak pojęcia narodowości.

Moim zdaniem jest w tym trochę racji, gdyż od czasów caratu np. za Ivana Groźnego czy Piotra Wielkiego, poprzez Lenina, Stalina, aż po Putina obserwujemy silną pozycję władcy i stanowienie władzy jego słowem. Ponadto władca jest tym lepszy im jest silniejszy i jest tolerowany i uwielbiany przez społeczeństwo, dopóki odnosi zwycięstwa i kontroluje aparat terroru. Stąd też się bierze rosyjski imperializm, bo dla Rosjan ważniejszym jest by wszyscy się bali Rosji, od ich własnego życia. Dla przykładu rok przed aneksją Krymu poparcie dla Putina wynosiło około 60%, a już w 2014 roku po aneksji aż 83%.

Zachód czy Wschód? Ujęcie historyczne

Geograficznie Federacja Rosyjska leży na wschodzie Europy i na przestrzeni wieków wykształciła sobie kilka barier cywilizacyjnych, którymi potem zarażała w opresyjny sposób narody znajdujące się na wschód od Moskwy poprzez rusyfikację. Ja bym zaliczył tu między innymi przyjęcie obrządku prawosławnego czy wykorzystywanie cyrylicy, która skutecznie odcinała niewykształconych przedstawicieli narodów Rosji od zdobyczy zachodu.

Ciekawe są również okoliczności w władcy jakich Księstwa Moskiewskiego z książąt moskiewskich stali się carami. Otóż Iwan III w 1472 roku wziął za żonę bratanicę ostatniego cesarza bizantyjskiego, Konstantyna XI Paleologa. Ceremonia odbyła się w obrządku bizantyjskim. To pozwoliło w późniejszym czasie (warto pamiętać, że Konstantynopol upadł już w 1473 roku) potomkom dzisiejszych Rosjan okrzyknąć Moskwę Trzecim Rzymem, jedynym centralnym ośrodkiem prawdziwej wiary tj. prawosławia. A ten splot wydarzeń pozwolił Iwanowi IV (wnukowi Iwana III) okrzyknąć się carem w 1533 roku, choć Rzeczpospolita nie uznawała tego tytułu, aż do XVIII w.

To wszystko dotyczyło wschodu, ale Rosja na przestrzeni swojej historii miała okresy, gdzie aspirowała do bycia uznanym jako państwo europejskie i to się im udało poprzez reformy Piotra Wielkiego, sukcesywną politykę imperialną, mariaże, rozbiory Rzeczpospolitej, zwycięstwo w wojnach napoleońskich i uczestnictwo z pozycji siły w następującym po nim Kongresie Wiedeńskim, który uporządkował ład międzynarodowy na następne lata. Ponadto wszyscy wiemy, że na dworach rosyjskich posługiwano się językiem francuskim, który uważano za modny, ale nie mówi się o tym, że od połowy XVI wieku do początku wieku XVIII polszczyzna była językiem dworskim w Rosji. Niemniej oba języki pochodzą z zachodu, a to wiele mówi o ówczesnych aspiracjach rosyjskich elit.

Rosja komunistyczna

Czas komunizmu również uwydatnił rosyjskie cechy rodem z plemiennych zasad. Mam tu na myśli dążenie do silnej władzy jednej osoby, brak poszanowania dla życia ludzkiego (gdyż ważny był kolektyw) i kult siły. Ponadto komunizm dał Rosjanom prostą odpowiedź na to kim tak właściwie są, a byli kolektywem ludzi pracy. Rosja od zawsze miała kompleks zachodu, który moim zdaniem trwa do dziś i była zacofana względem Berlina, Paryża czy Londynu. Komunizm dawał poczuciem, że jednostka państwowa skupiona wokół Moskwy nie musi aspirować do zachodu i być jego częścią, gdyż po prostu go wyprzedza.

Ewenementem jest również to, iż w ZSRR rozwinął się kult jednostki w postaci Stalina, gdyż w ideologii komunistycznej nie było miejsca na coś takiego. Rosyjski sentyment imperialny był też podsycany przez Lenina głoszącego ideę ekspansji zdobyczy komunizmu na zachód, co było decyzją polityczną, gdyż znał model działania radzieckiego społeczeństwa i wiedział, że ZSRR nie będzie w stanie się utrzymać w obecnej formie będąc jedynym państwem, w którym skutecznie zaimplementowano ideologię komunizmu.

Rosja – jak ją interpretować?

Współczesną Rosję ukształtowało wiele czynników, gdyż państwo to ma swoje początki w ekspansji Waregów i spojenia przez Ruryka (również wikinga) słowiańskich plemion w państwo. Kultura wikingów również nie należała do łagodnych, gdyż wykształciła się we wrogich człowiekowi warunkach, na terenie obecnej Skandynawii. Ruryk miał dać początek pierwszej ruskiej dynastii Rurykowiczów.

Następne wieki dały silne wpływy mongolskie i ich brutalne metody zarządzania państwem, które odcisnęły piętno na ludach zamieszkujących dzisiejszą Rosję. Później okres carów, który umacniał zdobycze Mongołów pod płaszczykiem bożego namaszczenia do piastowania majestatu carskiego przez władców Rosji. Mamy też okresowe romanse Rosji z zachodem, ale od zawsze Rosja najbardziej rozumiała język siły, jak widać mongolskie wychowanie nie poszło w las.

W latach 90-tych XX wieku świat demokratyczny łudził się, że Rosję da się ucywilizować powiązaniami gospodarczymi i społecznymi. Dziś przykład Ukrainy daje nam wyraźny obraz do czego to doprowadziło. Niestety dzikość znów wyszła z Rosji i pokazuje, że nie uda się jej w pełni zwesternizować.

Wystarczy popatrzeć na to państwa, mamy cara, który będzie rządził, aż nie pokaże słabości, albo śmierć go nie zastanie. Podporządkował on sobie cały naród i prowadzi go na nieracjonalną z naszej perspektywy wojnę i nie widać silnego wewnętrznego oporu. Bizantyjskie korzenie objawiają się tylko w obrządku i stylu architektonicznym świątyń, gdyż jest to bardziej państwową firma propagandowa, aniżeli miejsce modłów.

Rosja w narracji propagandowej broni tradycyjnych wartości przed tym zdegenerowanym zachodem wyznającym ideologię LGBT (czymkolwiek ona jest). Gra też na nostalgii wielkiej wojny ojczyźnianej i „wielkiej” imperialnej historii maskując wiele problemów społecznych tego państwa. A Rosjanie mówią o swojej wielkości strasząc bronią atomową i pokazując mapę świata.

 A zatem – Czy można ją nazwać mianem państwa europejskiego? Moim zdaniem nie, ponieważ Moskwa sama odrzuciła nasze wzorce kulturowe, taktując je jako zagrożenie. Nie można też powiedzieć, że filary swojej państwowości ma takie same jak my. Do nich zalicza się rzymskie prawo, grecka filozofia i religia chrześcijańska, a Rosja nie identyfikuje się z żadnym z nich, a w szczególności z prawem, gdyż nim jest władca.

Damian Kaczmarczyk

Źródła:

Zamojski, Adam. „Cywilizacja turańska Feliksa Konecznego–założenia teoretyczne oraz współczesna egzemplifikacja.” The Peculiarity of Man 27 (2018).

Koneczny, Feliks. „O wielkości cywilizacji”, Cyfrowa Biblioteka Myśli Narodowej

Samuel P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Wyd. 9, WWL Muza, Warszawa 2007

Kleer, J. (2016). Cywilizacje i ich przesilenia. Studia Ekonomiczne, (1), 135-154.

https://twojahistoria.pl/2019/03/05/dlaczego-wladcow-rosji-nazywano-carami/